با سلام . و اما راسته
حشره خواران كه نبايد با موشهاي موزي اشتباه شوند
راسته حشره خواران
تا چندی پیش این راسته و راسته ERINACEOMORPHA را تحت نام یک راسته به نام EULIPOTYPHLA میدانستند ولی بر اساس تحقیقات علمی جدید، عدهای از محققان، آنها را دو راسته جداگانه میدانند. اغلب افراد این راسته پوزة دراز و باریک و چشمهای ریزی دارند. در برخی از گونهها چشمها زیر پوست مخفی است. لاله گوش نیز در برخی از گونهها غیر قابل رؤیت است. حشرهخواران کفرو هستند و تعداد انگشتان در هر دست و پا 5 عدد است. حشرهخواران معمولاً به صورت انفرادی زندگی میکنند. غذای اصلی آنها را حشرات و سایر بیمهرگان و یا مهرهداران کوچک تشکیل میدهند. خواب زمستانی ندارند و برخی از آنها در تمام ساعات شبانهروز فعال هستند.
از راسته حشرهخواران تا کنون دو خانواده و 15 گونه در ایران شناسایی شده است.
خانواده حشرهخورها
FAMILY SORICIDAE
افراد این خانواده از کوچکترین پستانداران دنیا هستند. شباهت زیادی به موشها دارند ولی بر خلاف آنها پوزهشان دراز و خرطوم مانند است. به همین خاطر به موشهای خرطومدار نیز معروف هستند. حشرهخوردها شباهت زیادی به یکدیگر دارند. برای شناسائی آنها لازم است با استفاده از ذرهبین، دندانهای یک دندانه (Unicuspid) فک بالا (تابلوی شماره 2) مورد مطالعه قرار گیرد. اندازههای حیوان نیز به شناسائی آن کمک میکند. حس بینایی ضعیف ولی بویایی و شنوایی بسیار قوی دارند. غدد مولد بو در حشرهخورها نقش مهمی در جفتیابی، تعیین قلمرو و راندن دشمنان دارد. بعضی از حشرهخورها غدد تولید سم نیز در دهان دارند که با آن طعمه خود را به سرعت بیحس میکنند (گاز گرفتن این حیوانات برای انسان بسیار دردناک است). اغلب آنها به علت داشتن جثة کوچک و متابولیسم بالا در اکثر ساعات روز و شب در جستجوی غذا هستند و اگر چند ساعت به آنها غذا نرسد از گرسنگی خواهند مرد. بعضی از حشرهخورها روزانه بیش از وزن خود غذا میخورند. غذای اصلی آنها حشرات، لارو و مدفوع حیوانات است. اکثر حشرهخورها پر سر و صدا، عصبی و بسیار ترسو هستند. در هنگام ترس، ضربان قلب آنها گاهی به 1200 بار در دقیقه میرسد. صداهایی مانند رعد و لمس کردن و گرفتن حیوان حتی باعث مرگش میشود. حشرهخورها مدت کوتاهی پس از اسارت به دلیل شوک وارده میمیرند بنابراین پس از گرفتن بلافاصله باید آنها را در محلی که شانس پنهان شدن در زیر خاک و یا برگ را داشته باشند نگهداری نمود. در برخی از گونهها، حشرهخورهای جوان به محض احساس خطر دم یکدیگر را با دندان میگیرند و به صورت کاروان حرکت میکنند.
ارزش اقتصادی: حشرهخورها تعداد زیادی از حشرات مضر و لارو آنها را نابود میکنند و در کنترل آفات و به خصوص آفات جنگل نقش مهمی دارند.
وضعیت فعلی: حشرهخورها دشمنان متعددی دارند که مهمترین آنها گربه، سگ، روباه، راسو، خارپشت، جغد و مار است. معمولاً این حیوانات پس از کشتن حشرهخور به علت بوی بدن حیوان، از خوردن آن امتناع میکنند. در ریمه (پلت) جغدهائی که در زیستگاه حشرهخورها زندگی میکنند، جمجمه این حیوانات مشاهده میشود. در حال حاضر اطلاعات زیادی در مورد وضعیت گونههای این خانواده در ایران در دست نیست ولی به علت تخریب زیستگاه و استفاده از سموم گیاهی جمعیت اکثر گونهها کاهش یافته است.
از خانواده حشرهخورها تا کنون 12 گونه در ایران شناسایی شده است.
خانواده حفارها
FAMILY TALPIDAE
این پستانداران جثهای بزرگتر از موش خانگی دارند، معمولاً زیر زمین زندگی میکنند ولی گاهی میان برگهای پوسیده جنگلی نیز مشاهده میشوند. بدن قوی و استوانهای شکل آنها برای این نوع زندگی تغییراتی یافته است. دستها بزرگ و پهن، پوزه بلند و حساس، گوشها بسیار کوچک، چشمها ریز و اغلب زیر پوست مخفی است، موها یک اندازه، نرم، قابل انعطاف و شبیه مخمل، که میتواند به هر طرف بخوابد. این خصوصیات، حیوان را قادر ساخته تا در تونلهای بزرگ زیرزمینی به سرعت جلو و یا عقب برود. برای کندن زمین فقط از دستهای استفاده میکنند، در کمتر از یک دقیقه 20 سانتیمتر تونل حفر میکنند، و با پشت خت.د توده خاکی را که متجاوز از 20 برابر وزنش است به بالا فشار میدهند. معمولاً دو نوع تونل حفر میکنند یکی در نزدیک سطح زمین که به صورت نوار برجستهای مشاهده میشود. تونل دیگر عمیق و دائمی است که محل زندگی و نگهداری بچهها است. خاک این تونل به صورت گنبدی که ارتفاع آن به 25 سانتیمتر میرسد در سطح زمین مشاهده میشود که «تپه حفار» نامیده میشود.
حفارها روز و شب فعالند. خواب زمستانی و تابستانی ندارند. غذای اصلی آنها را کرم و لارو حشرات تشکیل میدهد ولی گاهی اوقات از مار، موش و پرندگان کوچک نیز تغذیه میکنند. حفارها باید بدون وقفه غذا بخورند. اگر 10 تا 12 ساعت غذا نخورند میمیرند. برای زمستان غذا ذخیره میکنند. در انبار غذائی یک حفار نزدیک به 2000 کرم خاکی به وزن تقریبی دو کیلوگرم مشاهده شده است. کرمها به صورت ردیفهای منظمی روی هم چیده میشوند. همگی زندهاند، ولی به علت گاز گرفتن و له شدن سرشان قادر نیستند فرار کند.
ارزش اقتصادی: حفارها با از بین بردن لارو حشرات مضر کمک مؤثری به انسان میکنند. پوست باارزشی دارند . تا چندی قبل که استفاده از پالتوپوست رایج بود همه ساله متجاوز از چهار میلیون پوست این حیوان از انگلیس به امریکا صادر میشد. از طرف دیگر حفارها با ایجاد تونلهای زیرزمینی به حفاظت و ایجاد خاک زراعی کمک میکنند.
وضعیت فعلی: دشمن فعلی حفارها پرندگان شکاری به خصوص سارگپه و پرندگان دیگری نظیر جغد و لکلک هستند، اغلب در زمانی که به علت آبیاری و یا بارندگی مجبورند لانه را ترک کنند، شکار میشوند. گربهها نیز حفارها را میکشند ولی به علت بوی بدی که دارند به ندرت آنها را میخورند. از وضعیت فعلی گونههای این خانواده اطلاعات زیادی در دست نیست، ولی به نظر میرسد به علت داشتن زندگی زیرزمینی خطر چندانی آنها را تهدید نکند.
تشخیص ظاهری گونههای حفار از یکدیگر بسیار مشکل است و نیاز به مقایسه جمجمه و دندانها دارد.
از خانواده حفارها تا کنون سهگونه در ایران شناسایی شده است.
حشره خور آبزی قفقازی
حشره خور آبزی مدیترانهای
حشره خور بجنوردی
حشره خور بلوچی (حشره خور زاردونی)
حشره خور خانگی
حشره خور خزری
حشره خور دو رنگ
حشره خور سفید بزرگ
حشره خور سفید کوچک
حشره خور شوش
حشره خور کوتوله
حشره خور کوچک
حفار ایرانی (موش کور ایرانی)
حفار قفقازی
حفار مدیترانه ای (موش کور)
حشره خور آبزی قفقازی
نام علمی : Neomys teres
نام انگلیسی: Trascaucasian Water Shrew
نام فارسی: حشره خور آبزی قفقازی
پراکندگی این گونه، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان میباشد ولی به تازگی با بررسی نمونههائی از ایران که در موزه جانورشناسی Bonn نگهداری میشود مشخص شد که این گونه در اطراف رودخانههای مناطق شمال غربی ایران نیز وجود دارد.
حشره خور آبزی مدیترانهای
نام علمی : Neomys anomalus
نام انگلیسی: Mediterranean Water Shrew
نام فارسی: حشره خور آبزی مدیترانهای
مشخصات: جثهاش از موش خانگی کمی کوچکتر است. ولی در مقایسه با اغلب حشرهخورها جثة نسبتاً بزرگتری دارد. رنگ نوک دندانها قرمز متمایل به قهوهای است. در هر طرف فک بالا 4 دندان «یک دندانه» دارد. موها مخملیاند،رنگ آنها در قسمت پشت تیره و در زیر بدن متفاوت از سفید تا سیاه است. دم نیز دو رنگ است. بین پینهها و پنجههای دست و پا موهای بلندی دارد که به شنا کردن حیوان کمک میکند.
اندازهها: طول سر و تنه 65 تا 85 میلیمتر، دم 44 تا 67 میلیمتر، پا 14 تا 18 میلیمتر، وزن 5/7 تا 16 گرم.
زیستگاه: علفزارهای مرطوب مجاور رودخانهها و جویبارها.
پراکندگی: در ایران تا کنون وجود آن از 16 کیلومتری جنوب شرقی گرگان و چشمه شش پیر سیدان در استان فارس گزارش شده است و نیز گزارشهای ثبت نشدهای از مشاهده آن در اطراف رودخانههای واقع در ارتفاعات جنوب تنکابن وجود دارد.
پراکنش جهانی: اروپا و غرب آسیا.
عادات: روز و شب فعال است. به صورت انفرادی زندگی میکند. شناگر ماهری است و میتواند در زیر آب راه برود.
غذا: از لارو حشرات، کرمها و آبزیان کوچک تغذیه میکند.
تولید مثل: در اوایل بهار جفتگیری میکند. دوره آبستنی حدود 24 روز است و چهار تا هشت بچه کور و بیمو میزاید. چشمهای نوزادان بعد از دو هفته باز میشود. دو تا سه بار در سال میزاید. طول عمر حدود دو سال است.
حشره خور بجنوردی
نام علمی : Crocidura gmelini
نام انگلیسی: Gmelin's white-toothed Shrew
نام فارسی: حشره خور بجنوردی
وجود این گونه اولین بار در ایران در استان خراسان شمالی، 85 کیلومتری غرب بجنورد (منطقه دشت) ارتفاع 975 متری از سطح دریا گزارش شده است. این گونه که C.hyrcania نیز نامیده میشود در فلسطین، ایران، ترکمنستان، افغانستان تا غرب چین و مغولستان پراکندگی دارد. در حال حاضر اطلاعات زیادی در مورد خصوصیات، عادات و رفتار این حشره خوار وجود ندارد.
حشره خور بلوچی (حشره خور زاردونی)
نام علمی : Crocidura zarudnyi
نام انگلیسی: Zarudny's Rock Shrew
نام فارسی: حشره خور بلوچی (حشره خور زاردونی)
مشخصات: شباهت زیادی به حشرهخور دندان سفید کوچک دارد ولی رنگ آن روشنتر و جثهاش بزرگتر است. پشت این حشرهخور معمولاً زرد مایل به خاکستری و زیر بدن متمایل به کرم رنگ است. حد فاصله رنگ پشت و شکم مشخص نیست. دم بلندی دارد که معمولاً از 40 میلیمتر تجاوز میکند.
زیستگاه: بوتهزارهای مناطق خشک، اطراف مزارع و ساختمانها.
پراکندگی: در ایران تاکنون از شرق سیستان و بلوچستان گزارش شده است.
پراکنش جهانی: پاکستان و افغانستان.
عادات: شبگرد است. به صورت انفرادی زندگی میکند.
غذا: از حشرات و بندپایانی مثل عقرب تغذیه میکند. از دیگر خصوصیات این حشرهخور اطلاعات چندانی در دست نیست.
حشره خور خانگی
نام علمی : Suncus murinus
نام انگلیسی: Asian House Shrew
نام فارسی: حشره خور خانگی
مشخصات: نسبت به سایر حشرهخورهای ایران جثه بزرگتری دارد. دندانها سفید و دارای چها دندان «یک دندانه» در هر طرف فک بالا است. لالههای گوش مشخص و چشمها کوچکاند. قاعده دم بسیار کلفت و متورم به نظر میرسد. موها کوتاه و در قسمت پشت قهوهای تا خاکستری، زیر بدن خاکستری روشن و در قسمت دم قهوهای روشن است.
اندازهها: طول سر و تنه حدود 150 میلیمتر، دم حدود 100 میلیمتر، وزن 20 تا 100 گرم.
زیستگاه: اماکن مسکونی واقع در مناطق گرمسیری.
پراکندگی: در ایران تا کنون وجو آن از آبادان گزارش شده است. احتمالاً از طریق کشتی به آنجا آمده است. گزارشهایی نیز در مورد مشاهده آن در جزیره قشم وجود دارد.
پراکنش جهانی: شمال آفریقا، جنوب غربی تا شرق آسیا.
عادات: شبگرد است، ولی گاهی اوقات روزها نیز دیده میشود. حیوان پر سر و صدایی است. غالباً موقعی که در جستجوی غذا است صدای جیرجیرش شنیده میشود. به سرعت میدود و به خوبی میپرد. بوی تند و بدی از خود تولید میکند. در سوراخها و دیورها لانه میسازد. نر و ماده با هم در ساختن لانه مشارکت دارند.
غذا: از حشرات و مواد غذایی نظر نان و گوشت و غیره تغذیه میکند.
تولید مثل: در بهار و پائیز جفتگیری میکند، تعداد بچهها دو تا هشت عدد است. حدود 20 روز شیر میخورند. در 36 روزگی بالغ میشوند. طول عمر 24 تا 30 ماه است.
حشره خور خزری
نام علمی : Crocidura caspica
نام انگلیسی: Caspica Shrew
نام فارسی: حشره خور خزری
این حشرهخور به تازگی و برای اولین بار در جهان، در ایران و در مناطق جنوب غربی دریای خزر مشاهده شده است. از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی به حشرهخور دندان سفید بزرگ دارد، ولی رنگ آن قهوهای شکلاتی است.
حشره خور دو رنگ
نام علمی : Crocidura leucodon
نام انگلیسی: Bicoloured Shrew
نام فارسی: سسک جنگلی
مشخصات: جثهاش کمی از موش خانگی کوچکتر است. گوشها کوچک و قابل رؤیت هستند. دندانها سفیدند، در هر طرف فک بالا 3 دندان «یک داندانه» وجود دارد. موهای پشت قهوهای تیره و موهای زیر بدن سفیدند. حد فاصل رنگ پشت و شکم کاملاً مشخص است. در بین موهای اصلی بدن و دم، موهایی بلند به رنگ خاکستری نقرهای دیده میشود.
اندازهها: طول سر و تنه 65 تا 90 میلیمتر، دم 33 تا 46 میلیمتر، پا 12 تا 13 میلیمتر، وزن 7 تا 15 گرم.
زیستگاه: علفزارهای انبوه، باغها و مزارع، گاهی اوقات در فصل زمستان داخل ساختمانها، پرچینها و زیر کپهسنگها دیده میشود.
پراکندگی: در ایران سرتاسر مناطق جنگلی خزر از پارک ملی گلستان تا آستارا و ارسباران واقع در آذربایجان.
پراکنش جهانی: اروپا و غرب آسیا.
عادات: ناشناخته
حشره خور سفید بزرگ
نام علمی : Crocidura russula
نام انگلیسی: Greater White-toothed Shrew
نام فارسی: سسک جنگلی
مشخصات: از نظر اندازه جثه و سایر مشخصات شباهت زیادی به حشرهخور دو رنگ دارد ولی رنگش روشنتر است و حد فاصل رنگ پشت و شکم نیز کاملاً مشخص نیست. دندانها سفید است. در هر طرف فک بالا سه دندان «یک دندانه» دارد. تک موهای بلند دم کاملاً مشخص است.
اندازهها: طول سر و تنه 64 تا 95 میلیمتر، دم 35 تا 50 میلیمتر، پا 12 تا 13 میلیمتر، وزن 6 تا 14 گرم.
زیستگاه: نظیر گونه قبلی است ولی در مناطق استپی مرتفع نیز یافت میشود.
پراکندگی: در ایران مناطق جنگلی خزر، تهران، آذربایجان، کرمانشاه و لرستان.
پراکنش جهانی: اروپا، آسیا و شمال آفریقا.
عادات: هم شب و هم روز فعال است. غالباً لانهسازی نمیکند و از لانه سایر حیوانات کوچک استفاده میکند. هنگام ترس قوز میکند، سرش را بالا میگیرد، دندانهایش را نشان میدهد و با صدای تیزی جیغ میکشد.
حشره خور سفید کوچک
نام علمی : Crocidura suaveolens
نام انگلیسی: Lesser White-toothed Shrew
نام فارسی: حشره خور سفید کوچک
مشخصات: جثهای کوچکتر از گونه قبلی ولی شبیه به آن دارد. با اندازهگیری دقیق میتوان آن را از گونه قبلی تشخیص داد. متوسط طول دم در این حشرهخور 35 میلیمتر و طول پا 11 میلیمتر است. در صورتی که در گونه قبلی اندازهها به ترتیب 40 میلیمتر و 12 میلیمتر میباشد. رنگ پشت قهوهای متمایل به خاکستری و زیر بدن زرد اُخرایی است.
اندازهها: طول سر و تنه 53 تا 80 میلیمتر، دم 30 تا 40 میلیمتر، پا 11 تا 12 میلیمتر، وزن 5/3 گرم.
زیستگاه: علفزارها و بوتهزارها.
پراکندگی: تاکنون از گرگان و ترکمنصحرا گزارش شده است. همچنین گزارشهای تأئیدنشدهای مبنی بر مشاهده آن در استانهای مازندران، فارس و هرمزگان وجود دارد.
پراکنش جهانی: اروپا، آسیا و شمال آفریقا.
عادات: اطلاعات چندانی در مورد نحوه زندگی این حشرهخور در دست نیست.
حشره خور شوش
نام علمی : Crocidura susiana
نام انگلیسی: Susian Shrew, Iranian Shrew
نام فارسی: حشره خور شوش
مشخصات: بزرگترین گونه جنس Crocidura به شمار میرود. دندانها فاقد پیگمانهای رنگی میباشند. در هر طرف آرواره فک بالا سه دندان «یک دندانه» وجود درد. پاهای عقب نسبتاً بلندند، موهای پشت به رنگ خاکستری و به طول پنج تا شش میلیمتر، موهای زیر بدن خاکستری روشن متمایل به سفید است. حد فاصل رنگ پشت و شکم به طور واضح مشخص نیست. دم، بلند و یک رنگ است. تفاوت اصلی حشرهخور شوش با سایر حشرهخورها مربوط به اندازه جمجمه و شکل دندانها میباشد.
اندازهها: طول کلی بدن 124 تا 138 میلیمتر، طول دم 56 تا 62 میلیمتر، طول پا 15 تا 5/16 میلیمتر، طول گوش 5/8 تا 9 میلیمتر.
زیستگاه: بوتهزارهای متراکم با درختان پراکنده واقع در مجاورت رودخانهها و جویها.
پراکندگی: تاکنون از مناطق واقع در 8 تا 15 کیلومتری جنوب و جنوب غربی شهرستان دزفول شامل امامزاده محمدبنجعفر گزارش شده است.
پراکنش جهانی: ایران.
عادات: تاکنون مطالعاتی در مورد زندگی این حشرهخور انجام نشده است. در سال 1350 که نگارنده به همراه پرفسور (Lay) برای گرفتن جوندگان در مناطق فوقالذکر اقدام به تلهگذاری با طعمه خرما کردیم، تعدادی از این حشرهخور به تله افتاد، به نظر میرسید حشراتی که روی خرما جمع شده بودند باعث جلب این حیوان شده است.
حشره خور کوتوله
نام علمی : Suncus etruscus
نام انگلیسی: Pygmy White-toothed Shrew
نام فارسی: حشره خور کوتوله
مشخصات: یکی از کوچکترین پستانداران شناخته شده روی زمین است، گوشها نسبتاً بزرگ و از موهای سر بلندتر است. رنگ دندانها کاملاً سفید است و دارای چهار دندان «یک دندانه» در هر طرف فک بالاست که چهارمی بسیار کوچک و مشاهده آن مشکل است. دم نسبتاً بلند است و ته کلفتی دارد. موها بسیار کوتاه در قسمت پشت قهوهای متمایل به خاکستری و در زیر بدن قدری روشنترند.
اندازهها: طول سر و تنه 35 تا 48 میلیمتر، دم 25 تا 30 میلیمتر، پا 7 تا 8 میلیمتر، وزن 5/1 تا 5/2 گرم.
زیستگاه: علفزارها، اراضی کشاورزش و باغها.
پراکندگی: تاکنون از مناطق دشت مغان، منطقه تجن در مرز ترکمنستان با ایران و گرگان گزارش شده است. به تازگی نیز چند نمونه از این حشرهخور در جزیره قشم توسط بیژن فرهنگ درهشوری جمعآوری و شناسائی شده است.
پراکنش جهانی: اروپا، آسیا، شمال آفریقا.
عادات: شبگرد است. به صورت انفرادی زندگی میکند. در سوراخ سایر حیوانات کوچک لانه میسازد و آن را با علفهای خشک میپوشاند.
غذا: از حشرات و بندپایان تغذیه میکند، روزانه بیشتر از وزن خود غذا میخورد، بنابراین اغلب اوقات در حال غذا خوردن مشاهده میشود.
تولید مثل: در اوایل بهار جفتگیری میکند و پس از 20 روز معمولاً تعداد چهار بچه کور و بیمو میزاید. تعداد زایمان در سال احتمالاً دو بار و طول عمر یک سال و نیم است.
حشره خور کوچک
نام علمی : Sorex minutus
نام انگلیسی: Eurasian Pygmy Shrew
نام فارسی: حشره خور کوچک
مشخصات: جثهای به مراتب کوچکتر از موش خانگی دارد، دم آن بلند است و پوزه به تدریج به طرف نوک باریکتر میشود. نوک دندانها قرمز است. در هر طرف فک بالا پنج دندان «یک دندانه» دارد که سومین آن بزرگتر از دومی است. رنگ موهای پشت قهوهای است و موهای زیر بدن سفید متمایل به خاکستریاند. موهای دم معمولاً انبوه است.
اندازهها: طول سر و تنه 45 تا 65 میلیمتر، دم 31 تا 46 میلیمتر، پا 11 تا 12 میلیمتر، وزن 3 تا 6 گرم.
زیستگاه: مناطق جنگلی، علفزارهای بلند و چمنزارها.
پراکندگی: در ایران تا کنون وجود آن از دشت گرگان گزارش شده است.
پراکنش جهانی: اروپا، غرب آسیا.
عادات: روز و شب فعال است. به صورت انفرادی زندگی میکند.
غذا: از حشرات، کرمها و گاهی مهرهداران کوچک تغذیه میکند.
تولید مثل: جفتگیری از اوایل بهار تا پاییز انجام میگیرد. دوره آبستنی حدود دو هفته است. معمولاً شش تا هشت بچه کور و بیمو میزاید. بچهها در 16 روزگی چشم باز میکنند و پس از سه تا چهار ماه بالغ میشوند. دفعات زایمان سه تا چهار بار در سال و طول عمر حدود 18 ماه است.