با سلام و با تشكر از آقاي كرمي كه در پست شماره 396 به معرفي گونه اي از قوچ و ميش ايران پرداختند .
نژادهای قوچ و میش وحشی در ایران
قوچها نیز مانند کل و بزکوهی و آهو از خانواده گاوسانان BORIDAE و راسته زوج سمان می باشند. این پستانداران معدۀ چهار قسمتی داشته و شاخ آنها نیز از دو قسمت غلاف خارجی و قسمت میانی، که از رشد قسمتی از استخوان سر بوجود آمده تشکیل شده است. شاخ در این خانواده دائمی است و در طول زندگی حیوان به تدریج رشد می کند. طول عمر قوچ و میش 12 سال می باشد.
اجداد گوسفند اهلي
قوچ و میش یا گوسفند وحشی از اجداد گوسفندهای اهلی هستند و میتوانند با آنها جفتگیری کنند. هزاران سال پیش تعدادی قوچ و میش بهدست انسانها رام شدند و گوسفندهای اهلی بهوجود آمدند.
مهاجرتهای ارتفاعی
مهاجرت ارتفاعی بدین معناست که گوسفند وحشی در فصل بهار در ارتفاعات بالاتر دیده میشوند که شاید به دلیل آغاز رویش بهارهی علفها در ارتفاعات باشد. آنها تابستان را هم در همان ارتفاعات بالا میگذرانند. گلهها برای دوری از گرمای تابستان، دامنههای شمالی با شیب ملایم را برای استراحت انتخاب میکنند تا علاوه بر استفاده از خنکی دامنهی شمالی، از حشرههای موذی هم در امان باشند. با آغاز پاییز و زمستان، گلههای گوسفند وحشی به مناطق کمارتفاعتر و درهها و گودیها پناه میآورند. زیرا با آغاز فصل سرما، نیاز به آب کمتر میشود. بهعلاوه، علفها بیشتر در گودیها و مناطق کمارتفاع رشد میکنند. آنها در این مهاجرتها، مسیرهایی سنتی دارند.
ساختار اجتماعی
گوسفند وحشی به صورت گروهی زندگی میکند. معمولاً میشها، برهها و نرهای جوان با هم و جدا از گلههای مسنتر مشاهده میشوند. نرها از ۳ تا ۴ سالگی از گلهی مادهها و برهها جدا میشوند و در گروههای جداگانهای زندگی میکنند. بنابراین، جدایی نرها از مادهها، پدیدهای مرتبط با سن و تدریجی است. بهطور معمول، گلهها در طول فصل جفتگیری مخلوط میشوند و بعد از آن، قوچها گلههای مادهها، برهها و جوانهای نابالغ را ترک میکنند
گرچه تقسيم بندي واحد و صددرصدي وجود ندارد ولي به طور کلی چهارگونه قوچ در نقاط مختلف ایران پراکنده اند که عبارتند از:
قوچ البرز، قوچ ارمنی، قوچ اوریال و قوچ لارستان.
قوچ البرز مرکزی، قوچ وحشی شمال مرکزی ایران است. مشخص ترین نمونه قوچ البرز مرکزی در اطراف تهران وجود دارد، ولی در تپه ها و کوههای کویری جنوب البرز نیز دیده می شود. از نظر ظاهری این قوچ حدفاصلی است بین قوچ ارمنی و قوچ اوریال.
قوچ اوریال یک نوع قوچ وحشی است که در شمال شرق ایران زندگی می کند قوچ اوریال در دشتها و دامنه های دارای شیب تند دیده نمی شود. اما در تپه ماهورها و دامنه هائی با شیب ملایم به وفور وجود دارد. قوچ اوریال به راحتی نمی تواند از صخره ها و پرتگاهها به بالا رود.
قوچ ارمنی در شمال غرب ایران، ارمنستان و ترکیه پراکنده می باشد. این قوچ در کوهها و تپه ماهورهای شمال غرب ایران تا حوالی شمال زنجان دیده می شود.
قوچ لارستان نمونه مشخص قوچهای جنوب ایران است. و در استانهای فارس و کرمان فراوانند. از نظر جثه کوچکترین نژاد قوچ در ایران است. و فرم شاخ آن شباهت زیادی به شاخ قوچ اوریال دارد.
وزن قوچ ها به حدود 70 تا 80 کیلوگرم ووزن میش ها تا حدود 40 کیلو گرم می رسد.قوچ اوریال با شاخ پیچیده به سمت جلو وریش سفید بلند که از دو طرف صورت شرع شده تا زیر گردن به جلوی سینه منتهی می گردد،در ردیف زیباترین قوچ های جهان به شمار می روند.خالص ترین این نژاد در شمال شرقی ایران(دره گزه،قوچان،بجنورد تا حدود گرگان وشاهرود) وجود دارد.
از مهاجرت قوچ ومیش ها از شمال به طرف مرکز وهمچنین از مرکز وهمچنین از مرکز به سوی شرق،قوچ ومیش هایی به وجود آمده است که از نظر شکل ظاهری ویژگی هایی از هر دو نوع قوچ را در بردارند که اصطلاحا به آنها قوچ مورچه می گویند وبیشتر در منطق فیروز کوه ،پرور،سمنان ودامغان مشاهده می شوند.مقایسه قوچ اوریال خالص به قوچ مورچه عبارتست از:قوچ اوریال خالص از منطقه بجنورد،دره گزه وقوچان که وزنش حدود 80 کیلو گرم وطول شاخش نزدیک 113 سانتی متر است.این طول شاخ تا کنون در ایران رکورد بوده است.قوچ اوریال از منطقه شاهرود،گرگان،وزنش در حدود 70 تا 75 کیلوگرم وطول شاخش به حدود 100 سانتی متر می رسد.قوچ مورچه در منطقه سمنان،فیروزکوه ودامغان به حدود 60 کیلو گرم وزنش وطول شاخش 93 ساننتی متر بالغ می شود.
خصوصیات ظاهری، اندازه و وزن قوچ البرز مرکزی، اوریال و ارمنی
قوچ البرز از نظر ظاهری این قوچ حدفاصلی است بین قوچ ارمنی در شمالغرب و قوچ اوریال در شمالشرق. موهای سفیدی در گلوگاه دارد که کوتاهتر از موهای گلوگاه اوریال است. این موها کمی پائینتر در جلو سینه سیاهرنگ می شود. شاخها در این گونه قوچ ابتدا به طرفین بدن باز شده و بعد به طرف پائین می پیچند. طول شاخ این قوچ گاهی به بیش از 90 سانتیمتر می رسد. طول بدن قوچهای بالغ 130- 110 سانتیمتر می باشد. شاخ در قوچها دائمی است و هر سال بر طول آن افزوده می شود. وزن بدن قوچهای البرز حدود 70- 65 کیلوگرم و میش ها (ماده ها) حدود 45 کیلوگرم است. بچه (بره) این قوچ و میش ها در بدو تولد وزنی حدود 2 کیلوگرم دارند، که در سال اول زندگی به وزنی حدود 60- 55 درصد وزن نهائی خود می رسند. قوچ و میش ها در سن 4 سالگی به حدا اعلاء وزن خود می رسند و از این سن به بعد تغییرات وزنی نامحسوس و بسیارکم می باشد.
وزن قوچ اوریال که در شمال شرق ایران پراکنده است از وزن قوچ البرزی بیشتر و قابل ملاحظه می باشد. قوچهای اوریال دارای وزن بین 85- 75 کیلوگرم و ماده ها حدود 55-50 کیلوگرم می باشند. ارتفاع شانه در نرهای بالغ اوریال به یک متر می رسد. شاخها نیز در قوچ اوریال قطور و بلند و نوک آن به طرف پائین و جلو پیچیده و طولش گاهی به 115 سانتیمتر می رسد.
تفاوت در فرم شاخ قوچ ارمنی با سایر قوچها آن است که مقطع عرضی شاخ گرد بوده و طول آن گاهی به بیش از 90 سانتیمتر می رسد. پیچش شاخها به سمت پشت گردن است. قوچهای ارمنی دارای موهای بلند و سفید سیاه و زیرگلو نبوده ولی در عوض موهای سیاهی در سینه اش دیده می شود. در زمستان موهای بدن قوچ ارمنی در پهلوها وروی دنده ها به رنگ سفید یا خاکستری درمی آید. وزن قوچ ارمنی تقریباً مشابه وزن قوچ و میش البرز می باشد.
زمان تولید مثل و زاد و ولد قوچ و میش ها در ایران از اواخر آبان تا اواسط آذر میباشد. نرهای بزرگتر با دنبال کردن ماده ها و خسته نمودن آنها اقدام به جفتگیری می نمایند. در بیشتر طول سال نرها و ماده ها از هم جدا هسند، در زمان جفتگیری گله های بزرگ نر از هم پاشیده می شود و هر نر چند ماده و بره را در منطقه ای تحت کنترل خود نگه می دارد. در این فصل بین نرهای هم سن مبارزه های فراوان درمی گیرد. نرهای جوان به ندرت به مبارزه نرهای مسن تر می پردازند. بزرگی شاخ تعیین کننده نتیجه مبارزه است.
در فصل بهار ماده ها از گله جدا شده و برای زایمان به جای امن تر می روند.
ماده ها معمولاً در سن دو سالگی بره می زایند. اما در بهترین شرایط محیطی ممکن است گاهی در نخستین سال نیز زایمان انجام گیرد.
تعداد نوزادان در هر زایمان، که در اواخر فروردین و اردیبهشت صورت می گیرد یک تا سه بره و معمولاً دوقلو می باشد. نرها باهم گله های بزرگی تشکیل داده و تا آغاز فصل جفتگیری بعدی همچنان باهم زندگی می کنند.
دورۀ بارداری در میش ها 5 ماه می باشد. پس از تولد بره ها، تا سن سه ماهگی از شیر مادر تغذیه می نمایند. بره ها در بدو تولد حدود 5/1-1 کیلوگرم وزن دارند.
به ازاء هر 7 رأس میش، یک رأس قوچ می بایست جهت جفتگیری در گله وجود داشته باشد. خاطرنشان می سازد سن قوچها را از روی خطهای تیره مشخص روی شاخها و شمارش آنها محاسبه می نمایند. هر خط نشان دهنده یکسال سن می باشد.
نژادهای گوسفند وحشی در ایران
نژادهای گوناگونی از قوچ و میش در ایران زندگی میکنند که هم از نظر ظاهری و هم از نظر تعداد کروموزومها، با هم تفاوت دارند. این نژادها عبارتاند از:
قوچ و میش ارمنی: در تپهماهورها و مناطق استپی شمال غربی و جنوب غربی دیده میشوند. در زیر گلو و سینهی آنها ریش و موهای زبر کوتاهی به رنگ قهوهای تا سیاه دیده میشود. مادهها شاخ ندارند یا شاخهای آنها بسیار کوچک است. قوچهای ارمنی در ناحیهی کمر لکهی سفیدرنگی دارند که در اصطلاح به آن «آلاکمر» میگویند.
قوچ و میش اصفهان: که در قسمتهای جنوب اصفهان و قسمتی از چهارمحال و بختیاری زندگی میکنند. از ویژگیهای بارز این قوچ و میش این است که رنگ بدنشان تیرهتر از سایر قوچهاست و دست، پا و پوزهی آنها سفید است.
قوچ و میش لارستانی: کوچکترین قوچ و میش ایران است. نوک شاخ آنها به موازات گردن انحنا دارد و میشها غالباً شاخ دارند. این قوچها در هرمود فارس زندگی میکنند.
دورگههای گوسفند وحشی ایران
در بسیاری از نقاط ایران، نژادهای گوناگون قوچ با هم آمیزش کردهاند و دورگههای متفاوتی بهوجود آمده است. این جانوران در ظاهر شبیه به هر دو نژادی هستند که با هم آمیزش کردهاند؛ ولی از نظر تعداد کروموزوم با آنها متفاوتاند. دورگههای معروف گوسفندهای وحشی ایرانی عبارتاند از:
قوچ و میش البرز مرکزی:
از آمیزش گوسفندهای وحشی اوریال و ارمنی به وجود آمده است. آنها در محدودهی شرقی پراکندگی خود، به گوسفند وحشی اوریال شباهت بیشتری دارند و در محدودهی غربی به قوچ ارمنی شبیهترند.
قوچ و میش کرمان:
از آمیزش گوسفندهای وحشی لارستان و اوریال بهوجود آمدهاند. شاخهای آنها شبیه قوچ اوریال است. در ناحیهی گردنشان هم موهای سیاه و نسبتاً بلندی مشاهده میشود. میشها معمولاً شاخهای کوتاهی دارند.
در کشور ما، علاوه بر نژادها و دورگههای ذکر شده، گوسفندهایی وحشی ديگري زندگی میکنند که به دلیل کمبود اطلاعات، نمیتوان درمورد آنها قاطعانه اظهار نظر کرد.
گوسفند وحشی اوریال
نام فارسی:قوچ (نر) و میش (ماده)
نام انگلیسی:urial
نام علمی:ovis orientalis arkal
خانواده: خانواده ی گاو سانان(bovidae)
جمعیت: نامعلوم
پراکنش: در پاکستان ، کشمیر، شمال غربی هندوستان ، افغانستان ، تاجیکستان ، ازبکستان ، قزاقستان و ترکمنستان پراکنده است. در ایران در شمال خراسان رضوی ، خراسان شمالی ، شرق گلستان و شمال شرق استان سمنان دیده می شود.
زیست گاه: گوسفند وحشی اوریال در مناطق کوهستانی و تپه ماهوری زندگی می کند.
اندازه: طول بدن این جانور 110 تا 145 سانتی متر، طول دمش 12 تا 15 سانتی متر، ارتفاع بدنش 100 سانتی متر و وزن آن 25 تا 87 کیلو گرم و بزرگ ترین قوچ میش ایران است.
ریخت شناسی: گوسفند اوریال بدنی کشیده و استوانه ای دارد. نرها شاخ های بلندی دارند که گاهی طول آن ها به 118 سانتی متر می رسد. این شاخ ها ضخیم و حلزونی شکل هستند و مقطع آن ها مثلثی است. این پستاندار موهای نسبتا کوتاهی به رنگ زرد شنی تا قهوه ای دارد و زیر بدنش سفید رنگ است . موهای بلند و سفید رنگی در ناحیه گلو و سینه ی این حیوان دیده می شود.
رژیم غذایی: گوسفند اوریال از علوفه و بوته ها تغذیه می کند.
زاد آوری : جفت گیری قوچ و میش اواخر پاییز صورت می گیرد و نوزادان پس از 5/5 ماه به دنیا می آیند.
وضعیت حفاظتی: این گونه در ایران جمعیت آسیب پذیری دارد و با ادامه ی روند کنونی، در خطر انقراض قرار خواهد گرفت.